Świnia puławska – najważniejsze informacje

Świnia puławska, ze względu na cechy kulinarne mięsa zyskuje na coraz większej popularności. Dodatkową zaletą tej rasy jest możliwość utrzymywania w hodowli ekologicznej. Przyjrzyjmy się najważniejszym informacjom odnośnie tej rasy.

Puławska świnia – historia

Historia rasy świń, znanych obecnie jako rasa puławska, sięga początków XX wieku. Rasa puławska świń powstała na bazie prymitywnych świń miejscowych, występujących w Polsce południowo-wschodniej, przedstawiających głównie typ małej polskiej ostrouchej i wypierających je świń wielkich długouchych. Świnie małe ostrouche, ciemno umaszczone, niewielkie, dość wcześnie dojrzewające, reprezentowały typ słoninowy.

Świnie długouche osiągały większe rozmiary ciała i zdecydowanie później dojrzewały. Decydujący wpływ na uszlachetnienie tego lokalnego pogłowia miały hodowle importowanych świń rasy berkshire utrzymywanych w majątkach pod Puławami i Lubartowem. Mieszańce lokalnych świń z rasą berkshire dały początek populacji „łaciatek”, choć nie jest wykluczone, że przy tworzeniu wyżej wymienionego typu świń brały udział także zwierzęta rasy tamworth. Łaciate mieszańce charakteryzowały się odmiennymi właściwościami niż pogłowie świń miejscowych, bowiem szybko rosły i wcześnie dojrzewały.

Mimo braku jakiejkolwiek zorganizowanej pracy hodowlanej świnie łaciate przetrwały jednak pierwszą wojnę światową. Systematyczną pracę hodowlaną nad ich doskonaleniem podjęto w 1926 roku, w Stacji Zootechnicznej w Borowinie Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Oprócz Stacji Zootechnicznej w Borowinie hodowla terenowa organizowana była w ówczesnych majątkach ziemskich m.in. w Kluczkowicach, Turowoli, Sobieszynie, Samoklęskach, Seroczynie i Czemiernikach. Materiał wyjściowy stanowiło stado „łaciatek” z okolic wsi Gołąb, stąd też wzięła się nazwa świnia „gołębska”.

Genezę powstania i początki pracy hodowlanej nad świniami gołębskimi opisał dokładnie ich twórca, prof. Zdzisław Zabielski, chociaż zdaniem niektórych ówczesnych autorów „o powstaniu ras Bóg jeden wie, jak to było”. Celem było wytworzenie świń typu tłuszczowego, o bardzo wysokiej wydajności rzeźnej (ok. 87% przy masie ciała ok.180 kg), co było zgodne z ówczesnymi wymaganiami dużej części rynku wieprzowiny. W roku 1933 ówczesne świnie gołębskie opisano, jako zwierzęta o umaszczeniu łaciatym czarno-białym, zwięzłej budowie, krótkie, szerokie, o małej głowie i krótkich nogach, w typie tłuszczowo-mięsnym, wcześnie dojrzewające, mało wybredne na warunki utrzymywania i żywienia. Świnie te miały wiele cech wspólnych z rasą berkshire, choć bez pewnej szlachetności, właściwej dla tej rasy.

Warto zaznaczyć, że w dawnej Polsce nie znano pojęcia „rasa” świń. Było ono stosowane w odniesieniu do zwierząt szlachetnych, takich jak wielka biała angielska, berkshire czy tamworth. Toteż w stosunku do nowo wytworzonej populacji nie wprowadzono tego pojęcia.

Zgodnie z Ustawą z dnia 5.03.1934 roku o Nadzorze nad hodowlą bydła, trzody chlewnej i owiec oraz Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 16.03.1935 roku, rozpoczęto oficjalne wpisywanie świń w typie „łaciatek” do ksiąg pod nazwą „gołębska”. Księgi prowadziła początkowo powołana w 1933 r. Lubelska Izba W dniu 20 kwietnia 1937 r. Lubelska Izba Rolnicza przekazała formalne prowadzenie ksiąg rodowodowych utworzonemu 15 maja 1935 r. Związkowi Hodowców z sekcją trzody chlewnej. W latach 1935-1937 wpisano do ksiąg 14 knurów i 106 loch tzw. krajowej świni gołębskiej. W 1937 r. do chowu masowego trafiło 76 knurów i 150 loszek „gołębskich”.

Ze względu na duże zainteresowanie zwierzętami szybko tuczącymi się, o lekkiej głowie i cienkiej nodze, pracę hodowlaną ukierunkowano na utrzymanie niedużych wymiarów ciała i zredukowanie do minimum udziału części mało wartościowych w tuszy (głowa i nogi).
W związku z reorganizacją w 1951 roku Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach na trzy odrębne instytuty branżowe, Rada Naukowa dla podkreślenia osiągnięć dotychczasowego ośrodka, podjęła decyzję o zmianie nazwy świni „gołębska” na puławską.

Na podstawie Rozporządzenia Ministra Rolnictwa z dnia 2 sierpnia 1956 r. rozpoczęto prowadzenie ksiąg rasy puławskiej (księga powiatowa, wojewódzka i krajowa).

Jeśli interesują cię informacje o bydle – zobacz nasze artykuły o krowie białogrzbietej, krowie polskiej czarno-białej lub rasie polskiej czerwonej.

Rozwój hodowli i doskonalenie świni puławskiej

Rozwój hodowli świń rasy puławskiej nie przebiegał równomiernie. W okresie międzywojennym, podczas okupacji i zaraz po wojnie, świnie gołębskie cieszyły się znaczną popularnością i zyskały duże znaczenie dla producentów i konsumentów. Dawały w tuszy duże ilości tłuszczu, zwłaszcza słoniny oraz soczyste mięso nadające się na trwałe wyroby wędzone. Były przy tym odporne na choroby, mało wybredne i dobrze wykorzystywały paszę. Po zakończeniu wojny zmniejszyło się zapotrzebowanie na słoninę i smalec, a zwiększyło na chude mięso i cenne wyroby tuszy tj. schab i szynkę. Nastąpił wzrost zapotrzebowania na świnie typu mięsnego.

Do spadku popularności tej rasy dodatkowo przyczyniła się możliwość eksportu bekonu oraz moda na świnie o białym umaszczeniu. Zachodziła konieczność zmiany kierunku hodowli świni gołębskiej i przekształcenie jej z typu tłuszczowego na mięsno- słoninowy. Rada Naukowa powstałego w 1951 r. Instytutu Zootechnicznego w Krakowie wykazała duże zainteresowanie świniami, wówczas nazywanymi już puławskimi, wskazując na konieczność zwiększenia jej wyrostowości i mięsności. Realizacja wyznaczonego zadania miała być dokonana przez staranny dobór i ostrą selekcję oraz dolew krwi świń wielkich białych. Pracę hodowlaną nad doskonaleniem świń rasy puławskiej podjęto w sześciu Zakładach Doświadczalnych, tj. Brwinowie, Grodźcu Śląskim, Końskowoli, Mianowie, Rossosze i Sinołęce. Największe osiągnięcia w przekształcaniu rasy puławskiej i w oddziaływaniu na pogłowie terenowe miały Sinołęka i Końskowola. 

W latach 1951-1952 na terenie woj. lubelskiego zostało wpisanych do ksiąg hodowlanych 30 świń rasy puławskiej.
Rejonizacja hodowli świni puławskiej zgodnie z Dekretem z dnia 2.02.1955 roku o organizacji hodowli zwierząt zarodowych, spowodowała, że świnie tej rasy można było utrzymywać w 51 powiatach 7 województw tj. białostockim, katowickim, kieleckim, krakowskim, lubelskim, łódzkim i warszawskim. Stanowiły one wówczas ok. 14% ogólnego pogłowia trzody chlewnej w kraju. Już wówczas następował spadek popularności świń tej rasy, chociaż jeszcze w roku 1959 lochy zarodowe rasy puławskiej stanowiły ciągle 12% stanu loch ocenianych w Polsce, a w roku 1960 – 9,8 % krajowego pogłowia loch zarodowych Przede wszystkim dla podniesienia walorów użytkowych świń rasy puławskiej, do 1975 roku zastosowano dolew krwi ras: berkshire, wielkiej białej angielskiej i wielkiej białej polskiej. W celu rozluźnienia stopnia spokrewnienia w stadzie hodowlanym oraz dla wzmocnienia konstytucji w latach 1964 – 1972 zastosowano dwukrotnie krzyżowanie z rasą złotnicką pstrą.
W 1975 r. rozpoczęto hodowlę świń rasy puławskiej w ramach hodowli zamkniętej – utworzone zostały tzw. centra hodowlane. W okresie kolejnych lat (1978-1987) zadawalające wyniki doskonalenia uzyskano jedynie w zakresie użytkowości rozpłodowej.
W latach 1975 do 1984 liczba loch zarodowych rasy puławskiej wynosiła ok. 500 sztuk. Od 1978 r. do 2005 r. na terenie woj. lubelskiego i mazowieckiego wpisano do księgi głównej 11 482 knury i 4 410 loch.

W wyniku zmian preferencji rynkowych, wyrażających się wzrostem zapotrzebowania na chudą wieprzowinę, hodowcy domagali się szybkiej poprawy mięsności świń. W roku 1988 podjęto uchwałę o celowości intensywnego doskonalenia świń rasy puławskiej w kierunku mięsności, m.in. przez krzyżowanie uszlachetniające. Jednak powyższe założenia nie zostały w pełni zrealizowane i użytkowość rzeźna świń rasy puławskiej nadal była niezadowalająca w stosunku do wymagań przemysłu mięsnego. Gorsza jakość surowca rzeźnego spowodowała gwałtowny spadek zainteresowania hodowlą świń rasy puławskiej na całym obszarze jej dotychczasowego występowania. 

Na początku lat 90-tych rozpoczął się w Polsce proces poprawy mięsności świń poprzez import ras wysoko mięsnych (pietrain, hampshire), zmniejszając tym samym wykorzystanie świń rasy puławskiej. W 1991 r. podjęto decyzję o dolewie krwi ras mięsnych i starania o stworzeniu stada zachowawczego świń rasy puławskiej. Ministerstwo Rolnictwa za pośrednictwem CSHZ wydały akty prawne sankcjonujące założenia programu. Na konferencji naukowej na temat ”Doskonalenie metod hodowli w produkcji zwierzęcej”, która odbyła się 20.11.1992 r. w Akademii Rolniczej w Lublinie sformułowano dwa zasadnicze wnioski dotyczące:

•  dolewu krwi ras mięsnych do populacji świni puławskiej,
  
•  podjęcia starań o stworzeniu stada zachowawczego świń rasy puławskiej.

Znowelizowany program hodowlano-produkcyjny przyjęto do realizacji 16.07.1993 r. Odpowiedzialnym za jego efektywne wykonanie z ramienia OSHZ i AR w Lublinie został Zbigniew Bajda. Nakreślono wielokierunkowe działania, które miały za zadanie powolną odbudowę aktywnej populacji świń rasy puławskiej (fot. 8). Był to początek nowego etapu pracy hodowlanej, w ramach której trud prowadzenia hodowli i zachowania rodzimej rasy świń podjęli rolnicy, tradycyjnie związani z jej utrzymaniem.

Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej „POLSUS” 27.09.2000 r. uzyskał zezwolenie od Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi na prowadzenie ksiąg świń rasy puławskiej, a zgodnie z Rozporządzeniem z dnia 11 czerwca 2002 r. upoważniony został do prowadzenia oceny wartości użytkowej świń tej rasy.

Hodowla zachowawcza świń rasy puławskiej

W 1992 roku Polska podpisała Międzynarodową Konwencję o Różnorodności Biologicznej i podjęła zobowiązanie o ochronie gatunków i ras zagrożonych wyginięciem, ze względu na ich znaczenie dla przyszłości rolnictwa. Rada Hodowlana do spraw hodowli trzody chlewnej przy Centralnej Stacji Hodowli Zwierząt w Warszawie dnia 29.08.1996 roku uznała rasę puławską jako rezerwę genetyczną. Od 1.07.1997 roku rozpoczęto formułowanie 12 stad, gdzie pod oceną było 86 loch i 10 knurów stadnych.

Aktualnie realizowany jest Program Ochrony Zasobów Genetycznych Świń Rasy Puławskiej. Przyjęto wariant programu maximum in situ, w którym wymaga się aktywnego użytkowania produkcyjnego rasy rodzimej, bowiem wtedy zagwarantowana jest jego skuteczność. Rasa rodzima w części ma być utrzymywana w czystości, a w części krzyżowana, stanowiąc komponent w systemie produkcji tuczników hybrydów.

Wykorzystanie genotypów przystosowanych do miejscowych warunków stwarza szansę utrzymania bieżącej produkcji i przyczynia się do wykorzystania innych ras zwierząt do realizacji lokalnych programów. Koordynację działań nad realizacją programu Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 9.06.2004 roku powierzyło Instytutowi Zootechniki w Krakowie, a wykonanie zadań od 1.07.2004 r. Polskiemu Związkowi Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej „POLSUS”.

Zakłada się, że w wyniku umiarkowanej selekcji do 2010 r. poziom podstawowych parametrów użytkowych świni puławskiej  powinien kształtować się następująco:

1. Średnia liczba prosiąt urodzonych w miocie min. 12,0 szt.
2. Średnia liczba prosiąt odchowanych do 21 dnia min. 10,8 szt.
3. Średnia liczba miotów od lochy 6,0
4. Procentowy udział mięsa w tuszy 52,0 %
5. Udział tłuszczu śródmięśniowego 3,0 %
6. Kwasowość mięsa – pH1 ok. 6,3

Charakterystyka rasy świnia puławska

• Świnia puławska, zgodnie ze wzorcem, to świnia średniej wielkości, szeroka i głęboka, dość długa i nisko osadzona.
•  Dorosły knur osiąga masę ciała 250-350 kg, natomiast dorosła locha 200-280 kg. 
• Charakteryzuje ją umaszczenie łaciate czarno-białe z przewagą barwy czarnej. Dopuszcza się umaszczenie trójbarwne czarno-biało-rude oraz umaszczenie czarne z białymi plamami w dolnej części ryja, kończyn i ogona. 
• Głowa jest nieduża i szeroka w czołowej partii, o profilu lekko załamanym. Uszy stojące, lekko pochylone do przodu. Dopuszcza się uszy lekko zwisające. 
• Szyja dość krótka bez uwydatnionego podgardla. 
• Klatka piersiowa jest szeroka i głęboka, z silnie wysklepionym ożebrowaniem (beczkowata), grzbiet – szeroki, średnio długi, mocny, o linii łukowatej, zad – dość długi, szeroki i mocny, dobrze związany z lędźwiami, lekko spadzisty, ogon wysoko osadzony, szynki – szerokie, uwypuklone ku tyłowi. 
• Świnia puławska osiada co najmniej 12 prawidłowo rozwiniętych sutków. Nogi są średniej długości, mocne i szeroko rozstawione.

Pod względem użytkowym świnia puławska spełnia kryteria standardu hodowlanego dla komponentu matecznego. W odniesieniu do cech rozrodczych zwierzęta te charakteryzuje się:

• relatywnie wcześniejszym dojrzewaniem, 
• wysokim poziomem wskaźników wartości rozrodczej, 
• specyficznym rasowo składem chemicznym mleka, 
• wyższym poziomem rezerw energetycznych u noworodków, 
• szeregiem korzystnych cech określanych mianem troskliwości macierzyńskiej. 

Knury wykazują spokojny temperament i wysokie libido.
Użytkowość rzeźna świń rasy puławskiej w zakresie otłuszczania i mięsności tuszy przedstawia nieco inny poziom w porównaniu np. z rasami białymi. Stąd też uważa się, że wyższy poziom tłuszczu w tuszy oraz bezpośrednio w mięsie podnosi jego walory smakowe. U świń rasy puławskiej szczególną uwagę zwraca wyższy, niż u ras o wysokiej mięsności, poziom tłuszczu śródmięśniowego, który korzystnie wpływa na kruchość, smakowitość i soczystość mięsa.

Liczebność populacji świni puławskiej

Stan liczbowy rasy puławskiej zmieniał się w kolejnych okresach hodowli wykazując dużą zależność od preferencji rynku mięsnego.

W kolejnych latach 2005-2007 i 2007-2013 podjęto działania, dzięki którym możliwe było zwiększenie stawek dotacji na świnie ras chronionych, z wykorzystaniem środków Europejskiego Funduszu Rolniczego Rozwoju Obszarów Wiejskich na dofinansowanie zwierząt ras objętych programem ochrony zasobów genetycznych. Działania te przyczyniły się do wzrostu popularności hodowli ras zachowawczych. W 2020 r. stan loch rasy puławskiej objętej programem hodowlanym wynosił 1976 szt. i 118 szt. knurów stadnych. Świnie tej rasy utrzymywane są w 83 stadach, na terenie prawie wszystkich województwach, za wyjątkiem: lubuskiego, dolnośląskiego, śląskiego i podkarpackiego.

Świnia puławska – podsumowanie

Świnia puławska cieszy się coraz większą popularnością, dzięki propagowaniu wartości kulinarnej mięsa tej rasy. Upór hodowców w dążeniu do zachowania rasy wart jest doceniania, chociażby poprzez wybieranie produktów z tej rasy świń. Puławska jest świetnym wyborem przy produkcji tradycyjnych wędlin.